2023 թվականին Ադրբեջանում սկսված բռնաճնշումների ալիքը լիովին ոչնչացրել է անկախ լրատվամիջոցները, մարդու իրավունքների պաշտպանությունը և քաղաքացիական ակտիվիզմը: Ընդդիմադիր քաղաքական գործունեության տարածքը զգալիորեն նեղացել է, քանի որ հասարակական կարծիքն ուղղորդվել է դեպի «արտաքին թշնամիների» և «համերաշխության» մասին խոսակցությունը, որը տարածվում է կառավարության սեփական լրատվամիջոցների միջոցով, իսկ հավաքների և բողոքի ազատությունը սահմանափակվել է աննախադեպ չափով․ գրում է OC Media-ն։
Ի պատասխան՝ շատ ակտիվիստներ լքել են երկիրը, մինչդեռ մնացածները պայքարում են նոր պայմաններին հարմարվելու համար: Քաղաքացիական հասարակության այն անդամները, որոնք դեռևս անմիջականորեն չեն ենթարկվել բռնաճնշումների, բայց պատկանում են ռիսկի խմբին, ընդհանուր առմամբ, գոյատևել են միայն ընտրված «լռության» միջոցով՝ որպես ձերբակալությունների ալիքից խուսափելու և իրենց գոյությունը պահպանելու միջոց: Սպասվում էր, որ վերջին երկու տարիների ընթացքում բռնաճնշումների շարունակական ալիքը լրջորեն կվնասի Ադրբեջանի հարաբերություններին արևմտյան քաղաքական ինստիտուտների հետ և կհանգեցնի նրա մեկուսացմանը: Շատերը կանխատեսում էին, որ Ադրբեջանի դեմ կսահմանվեն պատժամիջոցներ կամ կհնչեն հստակ պահանջներ, և որ իշխանությունները ստիպված կլինեն զիջումների գնալ: Սակայն այս սպասումներից ոչ մեկը չիրականացավ: Ընդհակառակը, վերջին ամիսներին Ադրբեջանի կառավարության հարաբերություններն արևմտյան պետությունների և քաղաքական ինստիտուտների հետ սկսել են զարգանալ։
Չնայած գրեթե 400 քաղբանտարկյալների առկայությանը՝ Ադրբեջանի ղեկավարությունը ջերմորեն է ընդունվել ժողովրդավարական աշխարհի կողմից Եվրոպական քաղաքական համայնքի 6-րդ և 7-րդ գագաթնաժողովների ժամանակ, որոնք տեղի են ունեցել 2025 թվականի մայիսին և սեպտեմբերին։ Առաջին հայացքից այս մոտեցումը թվում է իռացիոնալ և անհամատեղելի ժողովրդավարական արժեքների հետ։ Այնուամենայնիվ, այն հասկանալու համար պետք է ուշադիր նայել այն մեթոդաբանությանը, որն Ադրբեջանի կառավարությունը կիրառում է արևմտյան պետությունների և քաղաքական ինստիտուտների հետ իր հարաբերությունները կառավարելու համար։
Նախ և առաջ, պետք է հիշել, որ Ռուսաստանի և Ուկրաինայի պատերազմի հետևանքով առաջացած էներգետիկ ճգնաժամն Ադրբեջանը վերածել է Եվրոպայի համար այլընտրանքային էներգետիկ ուղու՝ փոխարինելով Ռուսաստանին։ Այս ժամանակահատվածում ստորագրված էներգետիկ համաձայնագրերն ավելի քան երբևէ ամրապնդել են Ադրբեջանի կառավարության աշխարհաքաղաքական դիրքը։ Այսօր Ադրբեջանն առավելագույնս օգտագործում է իր հնարավորությունը ծառայելու որպես Կենտրոնական Ասիա տանող միակ միջանցք երկու մեկուսացված պետությունների՝ Ռուսաստանի և Իրանի միջև։ Այն նույնիսկ հասել է այն կետին, որտեղ կարող է օգտագործել այս լծակը Եվրոպային սպառնալու համար։
Երկրորդ և ավելի կարևոր գործոնն Ադրբեջանի կողմից «խաղաղության և անվտանգության» խաղաքարտի արդյունավետ օգտագործումն է Հարավային Կովկասում: Մասնավորապես՝ վերջին երկու տարում Ադրբեջանի կառավարությունն առաջ է քաշել քաղաքական նարատիվներ, ինչպիսին են՝ «Զանգեզուրի միջանցք» և «Արևմտյան Ադրբեջան» դիսկուրսները՝ բազմիցս բարձրաձայնելով Հարավային Կովկասում նոր պատերազմների հնարավորության մասին: Արդյունքում՝ և՛ ԵՄ-ն, և՛ ԱՄՆ-ն ձգտում են պահպանել լավ հարաբերություններ Ադրբեջանի կառավարության հետ՝ նոր պատերազմը կանխելու և Հայաստանի հետ խաղաղության համաձայնագրի ստորագրումն արագացնելու համար։
Արևմտյան երկրների այս ռազմավարությունը թույլ է տվել Ադրբեջանի կառավարությանը պահպանել ներքին ճնշման մթնոլորտը, լռեցնել ընդդիմությանը և քաղաքացիական հասարակությանը և խուսափել այդ գործողությունների համար պատասխանատվությունից։
Ակնհայտ է, որ Ադրբեջանի ռեժիմի համար «խաղաղության» հարցն արագորեն վերածվել է նոր և արդյունավետ բանակցային գործիքի: Խաղաղության օրակարգին աջակցելով՝ Ադրբեջանի կառավարությունը կարողացել է վերականգնել հարաբերություններն Արևմուտքի հետ և վերականգնել արևմտյան առաջնորդների բարեհաճությունը։
Արդյունքում՝ արևմտյան պետությունների համար Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև վերջնական խաղաղության համաձայնագրի ստորագրումը մնում է Հարավային Կովկասում գերակա խնդիր: Չնայած օգոստոսին Վաշինգտոնում կայացած հանդիպման ժամանակ երկու երկրների միջև խաղաղության պայմանագրի նախաստորագրմանը՝ վերջնական ստորագրությունները դեռևս չեն դրվել։ Ադրբեջանական կողմը Հայաստանում առաջիկա հանրաքվեն և սահմանադրական փոփոխությունները դիտարկում է որպես համապարփակ խաղաղության համաձայնագրի վերջնական քայլ: Վերջնական ստորագրությունների բացակայությունը և համաշխարհային աշխարհաքաղաքականության անորոշությունը խաղաղության հարցը պահում են օրակարգում և Արևմուտքի համար որպես գերակա խնդիր։
Միևնույն ժամանակ՝ առջևում կան մի քանի կարևոր շրջադարձային պահեր, այդ թվում՝ ԱՄՆ-ի և Ադրբեջանի միջև ռազմավարական համագործակցության համաձայնագրի նախատեսված ստորագրումը և 2028 թվականին Բաքվում Եվրոպական քաղաքական համայնքի գագաթնաժողովի հնարավոր հյուրընկալումը։ Կան սպասումներ, որ այս իրադարձություններին նախորդող շրջանում Ադրբեջանի կառավարությունը կարող է դիմել իր ավանդական «իմիջի բարելավման» քաղաքականությանը՝ ազատ արձակելով քաղբանտարկյալներին։ Սակայն, որպեսզի այս սպասումներն իրականանան, նախ պետք է ստեղծվեն անհրաժեշտ պայմանները, որոնք կստիպեն Ադրբեջանի իշխանություններին մասնակցել նման «իմիջի բարելավման» գործընթացի։ Հիմնական հարցը մնում է հետևյալը. արդյո՞ք Արևմուտքն իսկապես հետաքրքրված է մարդու իրավունքների և բռնաճնշումների նման հարցեր բարձրացնելով՝ նույնիսկ Ադրբեջանի կառավարության հետ հարաբերությունները սրելու գնով։ Կամ արդյո՞ք Ադրբեջանը կշարունակի համարվել «հուսալի գործընկեր» այնքան ժամանակ, քանի դեռ հավատարիմ է մնում խաղաղության օրակարգին։
Եթե վերջնական խաղաղության համաձայնագիր ստորագրվի, դա կվերացնի Արևմուտքի հետ հարաբերություններում Ադրբեջանի կառավարության ամենակարևոր բանակցային խաղաքարտը՝ խաղաղությունն ու անվտանգությունը, և կստեղծի հիմք, որպեսզի մարդու իրավունքներն ու ժողովրդավարությունը կրկին դառնան առաջնահերթություն: Այնուամենայնիվ, եթե արևմտյան քաղաքական ինստիտուտները չկարողանան այս իրադարձություններից առաջ կոնկրետ գործողություններ ձեռնարկել՝ համապատասխան իրենց հայտարարած արժեքներին, կարող են առաջանալ ավելի լուրջ խնդիրներ Ադրբեջանի վերաբերյալ: Լռությունը կարող է «օրինականացնել» կառավարության կողմից տարիների ընթացքում իրականացված հակաժողովրդավարական գործողությունները:
