Երկու տարի անց այն բանից հետո, երբ Ադրբեջանը Լեռնային Ղարաբաղից վտարեց ավելի քան 100,000 հայերի, նրանց տները մնում են դատարկ, իսկ ձայները անհետացել են համաշխարհային լրատվամիջոցների վերնագրերից։ Նրանք մոռացվել են ավելի աղետալի հակամարտությունների ժամանակ և անտեսվել, երբ Վաշինգտոնը միջնորդել է Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև համաձայնագրի կնքումը։ Սակայն կա մի բացակայող մասնիկ. խաղաղությունը չի կարող նշանակել էթնիկ զտումների օրինականացում, գրում է մարդու իրավունքների պաշտպան և Կոլումբիայի համալսարանի իրավաբանական դպրոցի պրոֆեսոր Թոմաս Բեքերը The Washington Times-ի համար հրապարակված հոդվածում։
Ինչպես նշում է հեղինակը, անցյալ ամիս, երբ Ադրբեջանի բռնապետ Իլհամ Ալիևը և Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը Սպիտակ տանը ստորագրեցին խաղաղության համաձայնագրի խոստում, տեքստում ոչ մի հիշատակում չկար ավերված հայկական համայնքի կամ Բաքվում դեռևս պահվող 23 քաղբանտարկյալների մասին։
«Այս բացթողումները պետք է լուծվեն։ Իսկական հաշտեցումը պահանջում է տեղահանված անձանց անվտանգ վերադարձի և բանտարկյալների ազատ արձակման երաշխիքներ», – գրում է Բեքերը։
Նա հիշում է, որ հինգ տարի առաջ Ադրբեջանը լուրջ ագրեսիա սկսեց։ Էթնիկ զտումների առաջին խոշոր ալիքը սկսվեց 2020 թվականի սեպտեմբերին, երբ Ադրբեջանը ռազմական հարձակում սկսեց՝ գրավելով Լեռնային Ղարաբաղի մեծ մասը։ Բռնությունը անողոք էր. ադրբեջանական ուժերը լայնածավալ խոշտանգումներ, խեղումներ և կրոնական վայրերի ոչնչացում իրականացրին՝ անկլավից էթնիկ հայերին և նրանց պատմությունը ջնջելու հստակ նպատակով։ 44 օր անց հրադադար կնքվեց, բայց կոտորածը շարունակվում էր։
2022 թվականի սեպտեմբերին Ադրբեջանն ակտիվացրեց իր հարձակումները ինչպես Լեռնային Ղարաբաղի, այնպես էլ ինքնիշխան Հայաստանի գյուղերի վրա: Երկու ամիս անց այն սկսեց Լաչինի միջանցքի շրջափակումը՝ միակ ճանապարհն ու կենսական գիծը, որը Ղարաբաղը կապում էր արտաքին աշխարհի հետ: Սննդի, վառելիքի և դեղորայքի հասանելիության դադարեցումը հանգեցրեց մարդասիրական ճգնաժամի: Մարդու իրավունքների համալսարանական ցանցը, Genocide Watch-ը, Լեմկինի անվան ցեղասպանության կանխարգելման ինստիտուտը, ՄԱԿ-ի ցեղասպանությունների կանխարգելման հարցերով առաջին հատուկ խորհրդականը և Միջազգային քրեական դատարանի առաջին գլխավոր դատախազը զգուշացրին էթնիկ զտումների և ցեղասպանության սպառնալիքի մասին:
2023 թվականի սեպտեմբերի 19-ին՝ սովի և Ղարաբաղի բնակչության սպառման պայմաններում, Ադրբեջանը հասցրեց վերջնական հարվածը։ Ընդամենը երկու օրում այն սկսեց ռազմական ներխուժում և տեղահանեց մնացած 100,000 հայերին։ Ընդհանուր առմամբ, վերջին տարիներին մոտ 150,000 մարդ է տեղահանվել:
Ալիևի և Փաշինյանի միջև օգոստոսյան հանդիպման նախօրեին Դոնալդ Թրամփը Truth Social-ում հայտարարեց, որ տեղի կունենա «պատմական խաղաղության գագաթնաժողով»։ Այս հայտարարությունը ենթադրում էր տասնամյակներ տևած հակամարտության ավարտ և Ղարաբաղից ներքին տեղահանված անձանց վերադարձի հնարավոր ծրագիր։ Հաջորդ օրը Ալիևն ու Փաշինյանը Սպիտակ տանը միացան Թրամփին և ստորագրեցին խաղաղության խոստում։
Սպիտակ տունը հանդիպումը անվանեց «միջազգային դիվանագիտության նշանակալի նվաճում, որը կարող էր տեղի ունենալ միայն պարոն Թրամփի շնորհիվ», իսկ Ալիևը հայտարարեց, որ ինքը և Փաշինյանը կառաջադրեն Թրամփին Նոբելյան խաղաղության մրցանակի: Որոշ մեկնաբաններ հայտարարեցին, որ Ղարաբաղի հարցը վերջնականապես «փակված» է, բայց հանդիպումը պարզվեց, որ ընդամենը ֆոտոսեսիա էր։
Ոչ մի պարտավորեցնող համաձայնագիր չստորագրվեց։ Առաջնորդները պարզապես հաստատեցին հանդիպման ընթացքում քննարկված և նախաստորագրված խաղաղության համաձայնագրի նախագիծը վերջնականապես մշակելու իրենց մտադրությունը։ Նախագծում ոչ մի հիշատակում չկար հակամարտության էպիկենտրոն հանդիսացող Լեռնային Ղարաբաղի կամ 150,000 տեղահանված անձանց մասին։
Այս համաձայնագիրը չէր նախատեսում Ղարաբաղի տեղահանվածների վերադարձի իրավունքը, ինչը փաստացի օրինականացնում էր նրանց անհետացումը: Որպեսզի խաղաղության համաձայնագիրը լինի իմաստալից և տևական, այն պետք է լուծի ամենաշատ տուժածների կարիքները։
«Նախ, համաձայնագիրը պետք է երաշխավորի վերադարձի իրավունքը: Մի շարք միջազգային փաստաթղթեր, այդ թվում՝ Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիրը, Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին միջազգային դաշնագիրը, Ժնևի կոնվենցիաները և Միջազգային դատարանի ժամանակավոր միջոցառումները, Ադրբեջանի վրա պարտավորություն են դնում ապահովել Ղարաբաղի աքսորված բնակիչների անվտանգ վերադարձը։ Համաձայնագիրը պետք է ներառի նաև արդարադատության մեխանիզմներ. էթնիկ զտումների ընթացքում մարդու իրավունքների խախտումների համար պատասխանատուները պետք է պատասխանատվության ենթարկվեն: Հակառակ դեպքում անպատժելիությունը կհանգեցնի հետագա անպատժելիության: Վերջապես, այն պետք է նախատեսի քաղբանտարկյալների ազատ արձակումը։ Ադրբեջանում պահվում է առնվազն 23 էթնիկ հայ, այդ թվում՝ նախկին պետնախարար և բարերար Ռուբեն Վարդանյանը, որի հիմնադրամը հովանավորում են Նոբելյան մրցանակակիրները, ՄԱԿ-ի նախկին գերագույն հանձնակատար Մերի Ռոբինսոնը և դերասան Ջորջ Քլունին», – գրում է հեղինակը՝ հավելելով, որ եթե այս պայմանները չներառվեն համաձայնագրում, խաղաղություն չի լինի։
