ՄՈԼՈՐՎԵԼՈՎ ԿՈՌՈՒՊՑԻԱՅԻ ԼԱԲԻՐԻՆԹՈՍՈՒՄ։ ՀԱՆՐՈՒԹՅԱՆ ԸՆԿԱԼՈՒՄՆ Է ՀԱՎԱՍՏԻ, ԹԵ՞ ԿՈՌՈՒՊՑԻԱՅԻ ԴԵՄ ՊԱՅՔԱՐԻ ՄԱՍԻՆ ԶԵԿՈՒՅՑԻ ՀԵՂԻՆԱԿՆԵՐԻ

Հունվար ամսվա վերջին «Թրանսփարենսի Ինթերնեշնլ» հակակոռուպցիոն կենտրոնի ծրագրի ղեկավար Վարուժան Հոկտանյանը շտապեց ասուլիսի ձևաչափով «ավետել» այն մասին, թե Հայաստանը կոռուպցիայի ընկալման ինդեքսի համատեքստում բարելավել է իր դիրքը։

Վերջինս ներկայացրեց տարբեր ցուցանիշներ, հաշվարկներ, համեմատականներ տարածաշրջանի այլ երկրների հետ՝ հիմնվելով իրենց իսկ կառույցի կողմից հրապարակված զեկույցի վրա, սակայն որքան էլ փորձ կատարվեց նախորդ տարվա կտրվածքով Հայաստանում կոռուպցիայի դեմ ընթացող պայքարը ներկայացնել դրական լույսի ներքո, անգամ «Թրանսփարենսի Ինթերնեյշնլ»-ը չկարողացավ լռել, որ վերջին շրջանում պայքարի առաջընթացն իրականում կանգ է առել առաջին հերթին բարեփոխումների սահմանափակ ծավալների պատճառով՝ ի տարբերություն 2018թ.-ին հաջորդած երկու տարիների, երբ Հայաստանն ականատես եղավ «ժողովրդավարական և հակակոռուպցիոն զգալի բարեփոխումների». այս ձևակերպումը վերցված է հենց Հոկտանյանի ասուլիսից, նույն ձևակերպումը հնարավոր է տեսնել նաև «Կոռուպցիայի ընկալման ինդեքս – 2023» հրապարակված զեկույցում։

Փաստացի «Թրանսփարենսի Ինթերնեյշնլ»-ի զեկույցն արձանագրում է, որ Հայաստանի 2023թ. կոռուպցիայի ընկալման ինդեքսը 1 միավորով գերազանցում է նախորդ տարվա ցուցանիշին (100-միավորանոց համակարգում մեր երկիրն ունի 47 միավոր), ինչպես նաև 1 հորիզոնականով բարելավվել է Հայաստանի դիրքը համաշխարհային վարկանիշային աղյուսակում (2023թ.-ին Հայաստանը 62-րդ տեղում է), սակայն թվային պատկերների առաջընթացներին զուգահեռ խոսվում է կոռուպցիայի դեմ պայքարի գործընթացի հետընթացի մասին, ինչն արդեն իսկ տարակուսանք և անվստահություն է առաջացնում հրապարակված զեկույցի հանդեպ։ Եթե զեկույցի տրամաբանությամբ Հայաստանում վերջին մեկ տարվա ընթացքում կոռուպցիայի ընկալման ասպարեզում, թեկուզ փոքր, բայց որոշակի առաջընթաց է գրանցվել, ապա ինչո՞ւ է հենց «Թրանսփարենսի Ինթերնեյշնլի» զեկույցում խոսվում այն մասին, որ Հայաստանի կոռուպցիայի ընկալման ինդեքսի այս աճը վիճակագրորեն նշանակալի չէ կամ գտնվում է վիճակագրական սխալի սահմաններում, քանի որ ինդեքսի հաշվարկման համար կիրառվող վիճակագրական մեթոդներով ստացված բավական մեծ ստանդարտ սխալի պատճառով անցանկալի մեծ է ստացվել նաև վստահության միջակայքը:

Հայաստանի կոռուպցիայի ընկալման ինդեքսը հաշվարկվել է որպես 6 արտաքին աղբյուրների տվյալներով հաշվարկված ենթաինդեքսների միջին թվաբանական։ Կոռուպցիայի ընկալման ինդեքսի հաշվարկի համար կիրառված վեց ենթաինդեքսներից երկուսը աճել են։ Դրանցից առաջինը (Բերթելսմանի հիմնադրամի տրանսֆորմացիոն համաթիվը) նախորդ տարվա համեմատ աճել է 4 միավորով։ Այն հաշվարկվում է հետևյալ երկու հարցերի վերաբերյալ փորձագետների գնահատականների միջինի հիման վրա.

1.Որքանո՞վ են պատասխանատվության ենթարկվում կամ պատժվում իրենց պաշտոնը չարաշահած պետական պաշտոնատար անձինք։

2.Որքանո՞վ է հաջողված կառավարության հակակոռուպցիոն պայքարը:

Անհասկանալի է, թե Հայաստանի դեպքում այս համաթիվն ինչպե՞ս կարող էր աճել (այն էլ միանգամից 4 միավորով) այն պարագայում, երբ հենց «Թրանսփարենսի Ինթերնեյշնլի» զեկույցի մեջ է նշված, որ Հայաստանում 2018թ.-ին հաջորդած առաջին երկու տարիներին «ժողովրդավարական և հակակոռուպցիոն բարեփոխումների ասպարեզում արձանագրված զգալի առաջընթացը հետագա տարիներին կանգ է առել»։ Այս հայտարարությունից, ընդհակառակը, կարելի էր առնվազն ակնկալել, որ այս համաթիվը լավագույն դեպքում նույնն է մնացել, սակայն իրականում նվազումն ավելի սպասելի կլիներ։

Աճ ապահոված հաջորդ ենթաինդեքսը (Համաշխարհային տնտեսական ֆորումի Ընկերությունների գործադիր տնօրենների կարծիքի ամենամյա հարցման ենթաինդեքս) աճել է ընդամենը 1 միավորով՝ այն դեպքում, երբ նախորդ տարի այն բավական կտրուկ՝ 13 միավորով նվազել էր։ Հաշվի առնելով վերոհիշյալ հանգամանքները՝ կարելի էր ենթադրել, որ Հայաստանի 2023թ. կոռուպցիայի ընկալման ինդեքսը չպետք է աճ ունենար։ Ավելին, նկատի ունենալով «Թրանսփարենսի Ինթերնեյշնլի» փաստումն այն մասին, որ Հայաստանի դեպքում մեծ ստանդարտ սխալի պատճառով վստահության միջակայքն անցանկալի «լայն» է ստացվել՝ նույնիսկ չէր կարելի բացառել կոռուպցիայի ընկալման ասպարեզում Հայաստանի վիճակի վատթարացումը։

Ինդեքսի հաշվարկման հիմքում կիրառված մնացած չորս ենթաինդեքսների արժեքները նախորդ տարվա համեմատ չեն փոխվել։

Նույնիսկ Հայաստանի համար հաշվարկված կոռուպցիայի ընկալման 47 միավորը չվիճարկելու պարագայում ստացվում է, որ, չնայած կոռուպցիայի նկատմամբ «զրո հանդուրժողականության» մասին հայաստանյան գործող իշխանությունների մշտապես արվող հայտարարություններին, վերջին երեք տարիներին վիճակի էական բարելավում չի արձանագրվել: Ավելին, իշխանության տարբեր ատյաններից հնչող բարձրագոչ արտահայտությունները՝ «կոռուպցիայի վերացում», «կոռուպցիայի ոչնչացում» և այլն, տարակուսանքով են ընդունվում նույնիսկ հենց «Թրանսփարենսի Ինթերնեյշնլի» ներկայացուցիչների կողմից։ Ի դեպ, լրագրողների հետ հանդիպման ընթացքում «Թրանսփարենսի Ինթերնեյշնլի» հայաստանյան հակակոռուպցիոն կենտրոնի ծրագրերի ղեկավար Վ. Հոկտանյանն ինքն է նշել, որ միայն օրենքների ընդունումը բավական չէ՝ դրանք պետք է կյանքի կոչել, իսկ դրա համար անհրաժեշտ են ռեսուրսներ և քաղաքական կամք։

«Խնդիրն այն է, որ կարող են լավ օրենքներ ընդունել, բայց պետք է քաղաքական կամք, որ այդ օրենքները կյանքի կոչվեն։ Կամք և ռեսուրներ են պետք, ինչպես նաև ռեսուրսները տեղաբաշխել այնպես, որ արդյունք լինի։ Մինչև չարվեն լրջագույն քաղաքական, տնտեսական, սոցիալական բարեփոխումներ, մենք կոռուպցիայի դեմ պայքարում իրավիճակի լավացում չենք գրանցի»։

Վարուժան Հոկտանյանը լրագրողի հարցին, թե վարչապետը կառավարության նիստերից մեկում հայտարարեց՝ որտեղ պատահի կաշառք են վերցնում, ապա սլաքներն ուղղեց դատաիրավական համակարգին, ո՞վ է մեղավոր՝ իսկապե՞ս դատաիրավական համակարգը, թե՞ քաղաքական իշխանությունը, Հոկտանյանը պատասխանեց, որ եթե քաղաքական թիմն իր տեղում լինի, ապա այդ խնդիրը կչեզոքացնի, միայն մեղադրել համակարգին ճիշտ չէ, մեղավոր է նաև քաղաքական իշխանությունը։

«Եթե ասվում է, որ յուրաքանչյուր քայլի կաշառք են վերցնում, ապա որոշակի խմբերի դա շահավետ է։ Եվ մեղավոր է դրանում նաև կառավարող քաղաքական թիմը։ Հասարակությունը և ընդդիմությունն, իրենց հերթին, պետք է հետևեն, թե ինչպես են իրականացվում բոլոր բարեփոխումները»։

Շատ լավ, եկե’ք խոսենք քաղաքական կամքի մասին։ Ներքին գործերի նախարարությունը 2023 թվականն ամփոփելիս նշել էր, որ նախորդ տարվա 12 ամիսների ընթացքում հայտնաբերվել է 1404 կոռուպցիոն բնույթի հանցագործության դեպք, որից 574-ը կաշառակերության դեպքեր են: Բոլորս էլ հասկանում ենք, որ սրանք շատ մանր դեպքեր են։ Իսկ ի՞նչ պատկեր ենք ունեցել նախորդ տարի խոշոր կոռուպցիոն գործարքների ու պաշտոնական դիրքերի չարաշահումների համատեքստում։

Թերևս անցած տարվա կտրվածքով միայն մտաբերում ենք մեկ աղմկոտ դեպք, երբ ՀՀ ՊՆ տեղեկատվության և հասարակայնության հետ կապերի վարչության պետի պաշտոնը զբաղեցնող Գևորգ Ալթունյանին և ևս 4 անձի մեղադրանք առաջադրվեց՝ ՊՆ կարիքների համար գնման ընթացակարգերի շրջանակում խարդախությամբ 106,3 մլն դրամ հափշտակվելու գործով։ Սակայն նախորդ տարվա ընթացքում լրատվական ու սոցիալական հարթակներում լուրջ քննարկման առարկա էր դարձել, օրինակ, ՀՀ առողջապահության նախարարության մի բարձրաստիճան պաշտոնյա, ով հետաքրքրված է սրտի անոթների ստենտների ներկրմամբ, և առկա էր հիմնավոր կասկած, որ սույն պաշտոնյան շատ հաջող «համատեղում» է քաղաքացիական ծառայողի իր պաշտոնը ստենտների ներկրման բիզնես գործունեության հետ: Խոսքը պետական առողջապահական գործակալության (ՊԱԳ) պետի տեղակալ Կարեն Միքայելյանի մասին է, ում նշանակել է ՀՀ առողջապահության նախարար Անահիտ Ավանեսյանը, ինչպես նաև ներգրավել պետական պատվերի տեղադրման հանձնաժողովի կազմում։ Համացանցում և լրատվական հարթակներում հայտնվել էր ինֆորմացիա, որ վերջինս աշխատանքային ժամին առանձին ՍՊԸ-ի միջոցով իրականացնում է բժշկական սարքավորումների ներկրում, առկա էին նաև էլ. փոստից արված հաշիվ-ապրանքագրի լուսանկարներ, սակայն իրավապահ մարմիններն այդպես էլ որևէ քայլ չձեռնարկեցին, անգամ Անահիտ Ավանեսյանը, լինելով իշխող քաղաքական ուժի ներկայացուցիչ, հանդես չեկավ որևէ մեկնաբանությամբ այս դեպքի վերաբերյալ, երբ իրապես առկա է կոռուպցիոն լրջագույն ռիսկ, քանի որ Հայաստանի խոշոր բժշկական կենտրոններում ստենտավորման դեպքերի մի մասն իրականացվում է պետպատվերի շրջանակներում, ինչը ենթադրում է անմիջական պայմանագրային հարաբերություններ և կախվածություն առողջապահության նախարարությունից և պետական պատվերի տեղադրման հանձնաժողովից։ Էլ չենք խոսում ամբողջ նախորդ տարվա ընթացքում Կառավարության որոշումներով մեկ անձից ու առանց մրցույթի իրականացված գնումների մասին, իշխանության ներկայացուցիչների բնակարանների, տների, հողամասերի խոշոր գնումների մասին։ Նմանօրինակ դեպքերը կարելի է դեռ երկար թվարկել, և դրանք գաղտնի չեն մնում հայաստանյան հանրությունից։ Բացի այդ, փաստացի Հայաստանում հակակոռուպցիոն ինստիտուցիոնալ համակարգերն անկախ չեն գործում՝ դրանց ղեկավարները նշանակվում են իշխող քաղաքական ուժի կողմից՝ լինի Կառավարությունը կամ Ազգային ժողովի իշխող մեծամասնությունը։ Եվ տրամաբանական հարց է առաջանում՝ կա՞ արդյոք քաղաքական կամք իրապես պայքարելու կոռուպցիայի դեմ։ Ընդհանուր պատկերի վերլուծությունը տպավորություն է ստեղծում, որ իշխող քաղաքական ուժն առավել հակված է աչք փակել բոլոր կոռուպցիոն դրսևորումների վրա, ինչու ոչ՝ դրանցից անձնական շահույթ քաղել, իսկ հրապարակային բացահայտումներն ու քրեական հետապնդումները պահել այն ժամանակվա համար, երբ կարիք կա այս կամ այն թիմակցին «սանձելու» կամ հանրության ուշադրությունը ընթացող շատ ավելի կարևոր՝ մասնավորապես անվտանգային մարտահրավերներից շեղելու։

Ընդունված է համարել, որ այն երկրներում, որտեղ կոռուպցիայի ընկալման ինդեքսը 50 միավորից ցածր է, ինչպես Հայաստանի դեպքում, կոռուպցիան լուրջ հիմնահարց է։ Մեր երկրի դեպքում այս պնդումն առավել քան իրավացի է, քանի որ այն ոչ վաղ անցյալում անցել է պատերազմով (ավելին՝ դրա կրկնման սպառնալիքը օրեցօր ավելի իրատեսական է դառնում), նշանավորվում է աղքատության բարձր մակարդակով և պետության նկատմամբ բնակչության ցածր վստահությամբ։ Այս պարագայում, կոռուպցիայի ծաղկումը կանխելու նպատակով իշխանության առաջնահերթ անելիքը պետք է լիներ երկրի ընդհանուր բարեկեցության աճին, արդարադատության համակարգի էական բարեփոխումների իրականացմանը, կառավարման բոլոր օղակներում թափանցիկության ու հաշվետվողականության իրական մեխանիզմների ներդրմանը միտված արդյունավետ քայլերի իրականացումը։ Մինչդեռ ոչ միայն այս ուղղությամբ տարվող բարեփոխումների ասպարեզում առաջընթացը կանգ է առել, այլև կա ակնհայտ կասկած, որ իշխանությունները հենց իրենք են թաթախված կոռուպցիոն դրսևորումների մեջ, ու այս պարագայում կոռուպցիայի ընկալման ինդեքսի աճի արձանագրումը ոչ միայն հանրության կողմից ընկալվում է որպես հաշվարկային կամ մեթոբանական սխալ, այլ բառացի «աչքփակոցի»։ Իշխանության ներկայացուցիչների կյանքի որակի սրընթաց բարելավումը ժողովրդի աչքից զեկույցներով քողարկելն այդքան էլ հեշտ չէ։ Դրա հետ միաժամանակ մեղմ ձևակերպումներով առկա խնդիրների մասին խոսելը միտված է գոյություն չունեցող, մտացածին իմիջ ստեղծելուն ոչ միայն Հայաստանի, այնպես էլ միջազգային հանրության շրջանակներում։ Կարծում ենք կարիք չկա հիշեցնելու, թե մինչև 2018թ.-ն այս նույն զեկույցներում ինչպիսի կոշտ ձևակերպումներ էին տեղ գտնում՝ ի տարբերություն ներկա ժամանակահատվածի։

Վան ԱՐՇԱԿՈՒՆԻ, «Առավոտ» օրաթերթ